Paylaş
Tüm Sayılar      2025      Sayı 239 – Mayıs 2025      Hafıza Çalışmaları ile Adalar Tarih Yazımını Katmanlaştırmak

Hafıza Çalışmaları ile Adalar Tarih Yazımını Katmanlaştırmak


“İnsan tarihin içindedir. İnsan tarihseldir, ama insan bir tarihtir de ve bu tarih serbesttir, çünkü daha önce yazılmamıştır; – insanın kendisi gibi – önceden görülemez.” Henri-Irénée Marrou, “Triestess de l’historien” [“Tarihçinin Üzüntüsü”], Esprit, 1 Nisan 1939; Vingtième siècle, Ocak 1995 sayısı. Alıntı Nedim Dertli’nin “Ermeni Edebiyatından Portreler” başlıklı yazısından. K24, 24 Nisan 2025.

Adalar gibi bir yerin tarihini öğrenmek istediğinizde başvuracağınız kaynakların başında mektepli tabir edilen tarihçilerin çalışmaları aranır. Mekteplilerin yanı sıra alaylı denilen amatör tarihçilerin yayınları önemli başvuru kaynağıdır. Tarih çalışmaları mimarlık, şehircilik, arkeoloji, sanat, kültür, toplum, ekonomi, ekoloji ve doğa gibi farklı disipliner odaklardan yazılabilir, bu konuları bütüncül değerlendiren bir bakıştan da. Bir başka kaynak otobiyografik hatıra anlatılarıdır. Bir diğeri ise sözlü görüşmelere dayalı geçmiş yaşam anlatılarıdır. Bu tür çalışmalarda anlatı birey odaklıdır. Adalar tarihi denildiğinde bütün bu farklı çalışma türlerinden çok sayıda esere ulaşılabiliyor. Adalılar bu bakımdan çok şanslı. Adaları tarihsel bir perspektifle anlamaya yönelik bir başka kaynak ise Adalar Müzesi. Adalar Müzesi’ni ayırt eden özellik koleksiyonundaki objelerle yukarda saydığım çeşitli tarih anlatılarını konuşturuyor olması. Böylelikle tarihi anlamaya yönelik metinler üç boyutlu bir somutluk kazanırken öbür taraftan müze tarafından korumaya alınmış gündelik objelerden antika mertebesindekilere, arkeolojik insan ve doğa kalıntılarına, hepsi tarihsel bağlamlarına ve anlamlarına ilişkin konuşmaya başlıyorlar.

Adalar Müzesi’nin sadece fiziki objeleri sergilemekle yetinmediğinin altını çizmek gerekiyor bu noktada. Müze, Adalar Taşınmaz Kültür Mirası, Adalılar, Adaların Milli Sporcuları başlıklı envanter kayıtlarını arşivinde güncelleyerek tutuyor. Taşınmaz kültür mirası, adalarmiras.com sitesinde erişimde. Hem bilgisayarlar hem de cep telefonları üzerinden hali hazırda tümü güncellenmiş üç adadaki yaklaşık dokuz yüz taşınmaz kültür varlığının görsellerine, kimlik bilgilerine, bu yapılarda yaşamış insanlara dair metin kaynaklarına bu web sitesinden ulaşılabiliyor. Benzeri şekilde https://adalilar.adalarmuzesi.org/ adresinde yayında olan Adalılar Veri Tabanı üzerinden adalıların adalardaki yaşamlarına, kişisel ve aile tarihlerine ilişkin anlatılarına ve bilgilere ulaşılabiliyor. Adalılar arşivinde ağırlıkla yazılı kaynaklardan adalılarla ilgili erişilen bilgiler ve görseller yer almakta. Bazı girişlerde adalıların aile tarihlerini, oturdukları evleri kime nasıl yaptırdıklarını, evlerin geçirdiği müdahaleleri, aile fertlerinin yaşam mücadelelerini, adalardaki yaşantılarını, komşuluk ilişkilerini, adaların sosyal hayatını, adalarda zaman içinde yaşanan dönüşümleri, güzel günlerin yanı sıra çalkantılı, sıkıntılı dönemleri, hepsine ilişkin anlatıları, arşiv için konuşanlar tarafından verilen görseller eşliğinde okuyabiliyoruz. Bu tür doğrudan, adalıların ağzından, aktarılan anlatıları çoğaltarak Adalılar Veri Tabanı’nı geliştirmek üzere Adalar Müzesi yeni bir proje çalışması başlattı.  Amaç, Adalılar’ın kendi geçmişlerine dair hatırlanmasını ve anlatılarak gelecek kuşaklara aktarılmasını istedikleri, bu bakımdan değer verdikleri bilgilerin, hikayelerin ve hatıra anlatımlarının bir araya getirildiği bir topluluk arşivine dönüştürmek Adalılar Veri Tabanı’nı. Müze, veri tabanını kullanıcı dostu haline getirerek, adalıların bilgi-belge ekleyebilmesini desteklemek, canlı bir enteraktif hafıza alanı ortaya çıkartmayı amaçlıyor. Bu çalışma Avrupa Birliği Sivil Düşün programı tarafından desteklenmekte. Adalılar’ın sözlü ve yayınlanmış anlatılarını, yaşam mekanlarına ve tarihlerine, günlük hayatta kullanılan objelere ve nesnelere ilişkin görsel malzeme ile birleştirerek çok-yönlü ve derinlikli bir Adalılar tarihi yavaş yavaş ortaya çıkartılacak. Böylelikle Adalılar’ın hem kendi yaşamlarına hem de toplumsal yaşama dair hafızalarında yer etmiş olaylar, bunlara dair duygu yüklü hatıralar ve anlatılar mekanlara, maddi ve elle tutulur olanlara dair bilgilerle birleşerek çok- boyutlu hale gelecek. Adalar’ın tarih yazımı mikro ölçekli ve çok-katmanlı nitelikte bilgilerin aktarımı ile gelişecek. Bu yaklaşımda altı çizilmesi gereken adalıların bir fiil adalar tarihinin ortak yazıcıları haline gelmeleri, tarih yazımının tabandan katılımcı bir muhteva ile ilerlemesi.

Adalar Müzesi, Adalılar Arşivi ile ilgili çalışmasını geniş bir uzman çevresine ve adalılara tanıtmak ve benzeri projeleri yürütenler arası bilgi-alışverişini sağlanmak amacıyla “Hafıza ve Sözlü Tarih Çalışmalarında Yeni Yöntemler” başlıklı bir çalıştay düzenledi 12 Nisan’da. Çalıştayın amacı Adalar Müzesi’nin Adalar tarihi yazımına bireysel hafıza anlatıları üzerinden katkıda bulunma çabasına düşünsel bir altyapı hazırlamaktı. Sözlü tarih çalışmaları alanında Türkiye’deki çalışmaları ile öncü bir rol oynayan akademisyen Leyla Neyzi’den aktaracak olursam “Hafıza çalışmaları, tarihin çok-katmanlaştırılarak yazılmasında önem taşır.” Zira, kendisini kamusal alanda ifade etmek açısından gücü olmayanların, hakkında yazılmayanların, göz ardı edilenlerin seslerinin duyulması ve bu anlatıların tarih yazımlarının parçası haline gelmesinin önünü açar. Çalıştay konuşmacıları arasında yer alan Robert Schild’in Burgazadalılarla yaptığı sözlü tarih görüşme kayıtlarından oluşan kitapları bir adanın çok farklı kesimlerinin normalde duyulmayan seslerini ve geçmişlerine ilişkin anlatılarını kaydederek adalar tarih yazımına ekleyebilmiş olması bakımından büyük önem taşımakta. Çalıştayda Robert Schild bu kapsamlı görüşmeleri nasıl yaptığını aktardı. Çalıştay konuşmacıları bireysel ve de kolektif hafıza anlatıları için kullanılan sözlü tarih yöntemine ilişkin değerlendirmeler yaptılar ve sözlü tarih verilerinin haritalanması ve çevrimiçi erişime yeni görselleştirme teknikleriyle açılmasının, topluluk arşivi ve hafıza turları gibi çalışmaların bireysel ve kolektif belleğin aktarılması açısından önemi üzerinde durdular. Sözlü tarih hep yeni bir şeylerin öğrenilmesi anlamına gelir, böylelikle geçmişe dair bildiklerimize yeni katmanlar eklenir, çokseslilik kazandırılır, bilmediğimiz detaylar ortaya çıkar. Bireylerin hatıralarına dayanarak aktardıkları anlatılar adaların mekânsal, coğrafi ve fiziksel referanslarıyla bağlantılandırıldığında katı ve ruhsuz yapılar, dokular konuşmaya başlayacak; sözlü tarih çalışması ne kadar çoğulluk ilkesiyle yapılırsa adaların taşınır ve taşınmaz varlıklarına ilişkin sesler de o kadar çoğullaşıyor olacak.

Hafıza çalışmaları alanında son zamanlarda önemli düşünsel adımlar atıldı. Sözlü tarih çalışmalarında “nostaljik” bir anlatıda takılıp kalmanın ötesine nasıl geçilebilir? Bireysel sözlü tarih anlatısı yönteminden bir yerin tarih araştırması, bir topluluk tarihi araştırmasına nasıl varılabilir? Bireysel ve toplumsal hafıza gerilim hattının farkında olarak nasıl çalışılır sorularını Özgür Kaymak çalıştay konuşmasında ele aldı. Hafıza çalışmalarının dönüp dönüp sorduğu, bireylerin hatırlama dinamiklerinin nasıl gerçekleştiği; neleri hatırlıyoruz, neleri unutmak istiyoruz, neleri hatırlasak da anlatamıyoruz, anlatmak istesek de toplumun dinlemek istemediğini görüp sessizleşiyoruz, gibi sorular çalıştayın da ana temalarıydı. En önemli konulardan bir diğeri bireysel hafızanın toplumsal bağlamından ne kadar etkilendiği, bireysel hafızanın toplumsal hafızanın yörüngesinden ne kadar ayrı kendi başına durabildiği sorusu. Toplumsal hafızanın dışına çıkabilen birey anlatıları toplum tarafından ne kadar dinlenilmektedir? Öbür taraftan bireylerin geçmiş anlatılarında izlenen sessizlikler hatta yanlış aktarımlar ve icat edilmiş hikayeler tarih çalışmalarında ne kadar değerlendirilmektedir? Bu soruları hafıza üzerine çalışanların ve sözlü tarih yöntemi uygulayanların ele almasının önem taşıdığı üzerinde durdu çalıştay katılımcıları. “Hafıza ve Sözlü Tarih Çalışmalarında Yeni Yöntemler” başlıklı çalıştayda ele alınan bir diğer başlık hafıza ile mekanlar ve objeler arasında ilişki kurmaya odaklı yöntemler konusuydu. Zeynep Kuntay konuşmasında bu yöntemsel araştırmalarda yürüyüş etnografisi teknikleri ile hafıza ve mekan ve objeler arası ilişkilerin nasıl kurulabildiğini İstanbul Kara Surları ile ilgili yürütülen TÜBİTAK projesi bağlamında anlattı. Bireylerle tek başına çalışmanın yanı sıra grup hafıza çalışmaları yapmanın önemi ve sadece sözlü anlatım değil sanatsal ve yaratıcı teknikler kullanarak ve görmek, duymak gibi farklı duyuları da hatırlama ve aktarma çabasının bir parçası haline getirmek, türünden yeni tekniklerin üzerinde durdu. Anna Maria Beylunioğlu yürütmekte oldukları “Bledna” projesinden hareketle veri haritalaması ve mekânsal hafıza işaretleme türü teknikler ile hafızanın nasıl canlı tutulabileceğini ve toplu hatırlama ve aktarma pratiklerinin nasıl işleyebileceğini anlattı. Hrant Dink Vakfı Proje Koordinatörü Damla Barın Vakıf tarafından yürütülen KarDes projesinde uyguladıkları hafıza turları yöntemini aktardı. KarDes, hafıza turlarıyla farklı yerlerin çok kültürlü geçmişlerini sözlü tarih görüşmeleri ve bu görüşmelerde anlatılan mekanlar, sokaklar, kentsel dokuların görselleri üzerinden aktarıyor. Murat Güvenç çalıştayda yaptığı konuşmada sözlü tarih ile elde edilen malzemenin yorumlanmasında anlatılan geçmiş hikayeleri ve anılarının bağlamı içinde değerlendirilmesinin önemine işaret etti. Bağlamın ise kapsamlı bir yazın araştırması, okuması ve değerlendirmesi çabası ile anlaşılabileceğinin altını çizdi.

Adalar Müzesi önümüzdeki dönemde adalılarla hafıza çalışmalarını genişletecek. Her bir adada yapılacak buluşma toplantılarında katılımcılarla Adalılar Arşivi’ne eklenmek üzere ne tür çalışmalar yapılabileceği, ne tür malzemeler toplanabileceği ele alınacak. Buluşma duyurularını Müze sosyal medya hesaplarından takip edebilirsiniz.


Yayınlanma Tarihi: 08 Mayıs 2025  /  Son Güncellenme: 08 Mayıs 2025


Bu yazı hakkında yazarımıza ve editörlerimize iletmek istedikleriniz mi var?
Aşağıdaki formu kullanarak kendisine ulaşabilirsiniz.
(Bu formdaki bilgiler, yazarımız ve editörlerimizin mail adreslerine iletilecektir.)


Çerezleri Yönetin!

Sitemizde sizlere daha iyi hizmet verebilmek, güvenlik ve sizi tanımak adına çerezler kullanmaktayız, detayları öğrenmek için buraya tıklayabilirsiniz.

Gizlilik Politikanızı ve KVKK Aydınlatma metnini okumak için buraya tıklayınız.

Eğer sitede gezinmeye devam edersiniz politikamızı onaylamış sayılacaksınız.