Paylaş
Tüm Sayılar      2023      Sayı 215 – Mayıs 2023      Heybeliada Kamariotissa Manastırı’nı Okumak

Heybeliada Kamariotissa Manastırı’nı Okumak

Y. Mimar


HEYBELİADA KAMARİOTİSSA MANASTIRINI OKURKEN

Bu yazdıklarımla amacım, çok yakınımızda Prens Adalarının birinde yıllardır izlenemeyen, bilgi alınamayan adeta oradayken olmayan bir kültür mirasının varlığına dikkat çekmek.

Aya Triada Manastırı’ndan bugüne kalan Aya Triada Kilisesi,  1844 yılında kurulan Heybeliada Ruhban Okulu binası ile sarmalanmıştır. Binanın avlusunda kilise ve mezarlık bulunmaktadır.  Benzer bir şekilde Vaftizci Yahya Manastırının Panagia Kamariotissa Kilisesi (Vaftizci Yahya Kilisesi) de 1831 yılında kurulan ve yüzyıl boyunca büyüyen Helen Ticaret Mektebi’nin yapıları ile sarılmıştır. İki manastır ve 19. Yüzyılın iki önemli eğitim yapısı.

-https://twitter.com/lmnylmz/status/873270746725928965

Ruhban Okulu’nu ve Aya Triada Kilisesi’ni ziyaret edebiliyoruz. Fakat 1942 yılından bu yana Elen Ticaret Okulu ve Panagia Kamariotissa Kilisesi,  bahriye tarafından kullanıldığından  bu yana ziyarete kapalıdır. Bugün Milli Savunma Üniversitesi Heybeliada Deniz Harp Okulu Üst yerleşkesi burada yer alıyor ve burası avludaki kiliselerle birlikte ziyarete kapalı bir alan.  Kamariotissa Kilisesi Bizans mimarlık tarihi açısından önemli bir yapı ve manastırın yapım tarihi, kimin yaptırdığı ve zaman içinde hangi değişiklikleri geçirdiği konusu çok ayrıntılı bir araştırmayı gerektiriyor.

Evet Heybeliada Değirmen tepesinin batı yamacında yer alan Hagios Ioannis Prodromos manastırının yapılış tarihi tartışmalı. Doğu Hristiyan mimarlığı etkisinde kaldığını düşündüren plan ve yapım tekniği özelliklerinden dolayı binanın geç Bizans dönemi İstanbul kiliselerinden olduğu bilinmektedir. 11. ve 12. yüzyıllarda Bizans imparatoru V. İoannes Palaiologos’un (1341-1391) manastırın banisi olduğu bir yandan söylenirken öte yandan da 14. yüzyılda VIII. İoannes Palaiologos (1425-1448) tarafından yaptırıldığı söylenmektedir. 1931’de Rus arkeolog N. Brunof’un bulgularına dayanarak Heybeliada’lı mimar Bizans tarihçisi Aristidis Passadeos kullanılan yapım tekniğine dayanarak kilisenin 11.-12. yüzyıl yapısı olduğunu savunmaktadır.

Manastırın mezarlığına ilişkin ayrıntılı bilgiye ulaşılabilir kaynaklarda rastlamadım. O dönemin önemli din adamlarının ve şahsiyetlerinin buradaki mezarlıkta olması lazım. Bu da apayrı bir araştırma konusudur.

Kilise 1626 yılında Rus Kazakları’nın (Don Kazaklarının bu tarihlerde İstanbul’un başına bela olduğunu biliyoruz, bu da ayrı bir hikaye) saldırısına uğramış ve tahrip edilmiş. Bundan yaklaşık elli yıl sonra da 1672’de manastır yanmış sadece  kilise ayakta kalmış. Bu bina restore edilmiş çan kulesi eklenmiş ve hemen yanına da  1752’de restore edilen yapının kuzey tarafına Vaftizci Yahya’ya ithafen komşu bir kilise inşa edilmiş. Narteks üzerine yapılan kubbeden dolayı kilisenin adı bundan sonra halk ağızında kamaralı (yunanca kubbe -kemer) kubbeli kilise olmuştur.

Bundan sonra kilisenin adı  Kamariotissa olarak anılmaya başlanır. Burada benim dikkatimi çeken Osmanlı İmparatorluğu’nda Tanzimat’a kadar kiliselerin kubbeli inşa edilmesi yasak olmasına rağmen yeni yapılan bu kilisede kubbenin  ana mekanda değil de nartekste yani giriş bölümünde (son cemaat yeri de diyebilirsiniz) yapılmış olmasıdır. Yüzyıllardır kubbesiz mabetlere sahip olan Ortodoks cemaatinin kubbeli kilise diyerek bu yapıya özel bir önem atfetmesi anlaşılır gibi gözüküyor.

Manastırın 1626 yılında Rus Kazakları tarafından tahrip edilmesi sonrasında ikinci defa Ruslarla karşılaşması 1828 yılında olur. Rus-Türk Savaşı sırasında Rus savaş esirlerini barındırmak için kullanılır, Rus esirlerinin yaklaşık 300’ü burada ölür ve onların anısına, çarın armasını taşıyan bir melek ve iki başlı bir kartal anıtı yapılır. Bu anıt hala yerindedir;

Eliniki Emboriki Sxoli tis Halkis,
1831 yılında manastırın olduğu alanda  Elen Ticaret Mektebi (Eliniki Emboriki Sxoli tis Halkis) kurulur. 1875 yılında okul büyür, beş katlı ve 400 öğrenciye hizmet verecek şekilde yeni binalar eklenir. Osmanlı topraklarında kurulan ilk ticaret okuludur.

https://kulturenvanteri.com/tr/yer/panayia-kamariotissa-manastiri/#16/40.875359/29.086718

İlk kamulaştırma Osmanlı hükümeti tarafından bu yılda yapılmış ve binadaki yetimler Büyükada Rum Yetimhanesi’ne nakledilmiştir. Bu gelişmeler üzerine Patrikhane ile hükümet arasında ciddi bir ihtilaf başlamıştır. Bu ihtilaf savaş bittikten sonra 1919 yılında savaşı kazanan tarafın gücü ile Patrikhane lehine çözülmüştür. 1926’ya kadar yetim kız meslek okulu olarak eğitime devam edilmiştir. 1926 yılında Milli Eğitim Bakanlığı okulu kapatmıştır.

1942 yılında Manastırın Deniz Kuvvetleri tarafından istimlak edilmesi ile kilisenin tüm faaliyetleri de sona ermiştir. Kamarotissa içinde bulunan değerli ikonalar ile ahşap ikonastis[1] ve üç bin kitaptan oluşan kütüphane Ruhban Okulu’na taşınmıştır.

Yapı, Ermeni ve Gürcü kilise mimarisinin bazı ögelerini taşımaktadır ve geç Bizans mimarisinin önemli bir  örneğidir. Arkeolojik olarak incelenmeye hala muhtaçtır. Manastır binalarının ve kilisenin  tarih içinde geçirmiş olduğu doğal ve beşeri tahribatlar tabii ki özgünlüğünü bozmuştur. Yukarıda sözünü ettiğimiz katmanların her biri kendi içinde hikayeler barındırmaktadır. Binada yapılacak yeni çalışmalar bu alanda çok ufuk açıcı olacaktır.

Okumalarımdan sonra sizlere anlatabileceklerim bu kadar. Tarih ve sanat tarihi açısından bugüne kadar yapılan çalışmalar bize birçok konuda çeşitli ipuçları sunuyorsa da her başlık için yeni bir araştırma ve tartışma alanı yaratıyor.

Kimlerle karşılaştım?

 Nicholas Victor Artamanoff

Yaklaşık 80 yıldır kendi yalnızlığı ile yaşayan bu kilise kompleksini ara ara bazı bilim insanları, araştırmacılar ziyaret etmiş. Bu ziyaretçilerin içinde en dikkat çekici kişilerden biri Nicholas Victor Artamanoff. Kendisinden çok kısa bahsetmekte yarar var. Bina ile ilgili en değerli görselleri Artamanoff’un arşivinde görüyoruz ve Kamariotissa kilisesini araştırırken de karşımıza Artamanoff çıkıyor.

https://www.bbc.com/turkce/haberler/2013/08/130813_artamonoff_gokhan_tan

Artamanoff babasının askeri görevi sırasında 1908 yılında Atina’da doğmuştur. 1917 Bolşevik Devriminin ardından Beyaz Rus tümgeneralin oğlu olan Nicholas on dört yaşında İstanbul’a gelir ve 1922 de Robert Kolej’e girer. 1922 yılından 1947 yılına kadar İstanbul’da kalır. 1930 yılında Robert Kolej’den elektrik mühendisi olarak mezun olur. Kendisi bundan sonra bir mühendis ve fotoğrafçı olarak kolejin kadrosunda yer alacaktır. Artamanoff yaşamının bu döneminde Türkiye’nin birçok tarihi yapısının, kazı ve ören yerlerinin fotoğraflarını çeker. Çektiği fotoğraflar çok değerli bir koleksiyon oluşturur. Bizans eserleri bu koleksiyonun içinde özel bir yere sahiptir. Kamariotissa Kilisesinin ziyaretçilerinden biri de Artamanoff’dur. Kilisenin en kaliteli fotoğraflarını bu koleksiyonda buluyoruz. 2013 yılında Koç Üniversitesi, ANAMED, Dumbarton Oaks ve Robert Kolej tarafından düzenlenen sergi ve yayın olmasaydı Artamanoff hala bu değerli koleksiyonu ile fotoğrafçılık tarihindeki yerini alamayacaktı. [2]

Bu bina konusunda bizleri aydınlatan en değerli görsellere onun sayesinde ulaşıyoruz.

Fotoğraflar ayrıca kompozisyon ve netlik (çözünürlük yüksekliği) açısından usta işi. Ayrıca fotoğrafçının konusuna bakışındaki özeni hissetmemek mümkün değil.

https://www.thebyzantinelegacy.com/panagia-kamariotissa

http://images.doaks.org/artamonoff/

http://images.doaks.org/artamonoff/

http://images.doaks.org/artamonoff/

http://images.doaks.org/artamonoff/

http://images.doaks.org/artamonoff/

 

Yüksek Mimar Dr. Aristidis Passadeos 

Kamariotissa Kilisesinin yalnızlığını izleyen araştırmacılardan biri de Heybeliadalı değerli Yüksek Mimar Dr. Aristidis Passadeos’dur. Kendisi de bir Bizans sanat tarihçisi olan Passadeos 1971 yılında kilise üzerine çalışmalar yapmıştır. Açık kaynaklarda Passadeos tarafından hazırlanmış bir cephe rölöve ve restitüsyon çizimine rastlıyoruz. Binanın yapım tekniği ve tarihlenmesi konusunda çalışmaları kilise için yapılan önemli nadir çalışmalardandır.

Bu bina konusunda bizleri aydınlatan çok değerli bilgilere de onun sayesinde ulaşıyoruz.

Aristidis Passadeos değerli birikimini önemle dikkate almamız gereken bir şahsiyettir.

Cephe Rölövesi   A. Passedeos, http://erkmensenan.blogspot.com/2011/03/panayia-kamariotisa-kilisesi.html

Cephe Restitüsyon Çizimi A. Passedeos, http://erkmensenan.blogspot.com/2011/03/panayia-kamariotisa-kilisesi.html

Çok zevkli bir okuma yaptım paylaşıyorum. Yazının içindeki bilgileri bir bilimsel makalenin gerektirdiği şekilde noktasal dipnotlar halinde sizlere sunamasam da okuduğum kaynakların linklerini iletiyorum. Meraklılarına iyi okumalar dilerim.

[1] Kiliselerin apsislerinde yer alan ikonalarla özel olarak bezenmiş birçoğu ahşap olan ve din adamlarını bemadan (yani kilise cemaatinin toplandığı bölümden) ayıran bölücü panolardır. A.E.

[2] https://anamed.ku.edu.tr/yayinlar/kitaplar/artamonoff-bizans-istanbulu-imgeleri-1930-1947/


Yayınlanma Tarihi: 05 Mayıs 2023  /  Son Güncellenme: 06 Mayıs 2023


Bu yazı hakkında yazarımıza ve editörlerimize iletmek istedikleriniz mi var?
Aşağıdaki formu kullanarak kendisine ulaşabilirsiniz.
(Bu formdaki bilgiler, yazarımız ve editörlerimizin mail adreslerine iletilecektir.)


Çerezleri Yönetin!

Sitemizde sizlere daha iyi hizmet verebilmek, güvenlik ve sizi tanımak adına çerezler kullanmaktayız, detayları öğrenmek için buraya tıklayabilirsiniz.

Gizlilik Politikanızı ve KVKK Aydınlatma metnini okumak için buraya tıklayınız.

Eğer sitede gezinmeye devam edersiniz politikamızı onaylamış sayılacaksınız.