Paylaş
Tüm Sayılar      2024      Sayı 234 – Aralık 2024      Adalar’da İlk Sinagoglar

Adalar’da İlk Sinagoglar

Yüksek Mimar


Kışa mı yaklaşılıyor? Oysa Adalar’da sonbahar sürer hâlâ.

Büyükada biraz öyledir. Ne çok yaz, ne çok kış; hep ama hep bahar.

Evlerin, köşklerin önünden geçersiniz, yüzlerce hikâye, bir o kadar da insan.

Adalar civarının, 15. yüzyılda Osmanlılar’ın İstanbul’da ele geçirdiği ilk yer olduğu düşünülüyor. 1839’da, Tanzimat Fermanı ile birlikte yabancılara buradan mülk edinme olanağı tanıyan yasa değişimi başlatıyor. O yıllara kadar kendi hâlinde bir Rum balıkçı köyü olan Büyükada, 1846’da vapur seferlerinin de başlamasıyla öncelikle elit bir azınlık tarafından keşfedilerek yaz sıcaklarından kaçış noktası olur. (Çelik Gülersoy aktarıyor: Bu vapurlar öyle ağır işlemektedir ki güvertede Rum hanımlar sepet içinde çam iğnelerine takılmış yasemin buketleri satarmış. Adada nerede ikamet buyuruyorsunuz, diye sorulunca hanımlar, yolculuk çok uzun sürdüğü için vapurlarda yaşıyoruz, diye cevap verirmiş.)

Adalar’ı ilk kez sayfiye yeri olarak Fransızlar seçer; Türkler’in yerleşmesi daha sonradır. Çoğunluğunu Rumlar’ın oluşturduğu Büyükada’ya vapurlar başlayınca kalabalık artar, hayat canlanır. Bazı Yahudi aileler de yaz aylarını adada geçirmektedir artık. Birkaç yıl sonra da artan talep doğrultusunda vapur seferleri günlük yapılmaya başlanır. Gelişmeler sonunda 1861’de, İstanbul’da kurulan ilk üç belediye dairesinden biri, Yedinci Daire diye anılan Adalar Belediyesi olmuştur. 1909’da Jön Türkler, Sultan II. Abdülhamid’i devirip adamlarının çoğunu buraya sürer.

Yıllar sonra Yahudi ahalinin de artışıyla birlikte 20. yüzyıl başlarında yaz aylarını Heybeliada’da geçiren elliye yakın Yahudi aile tespit edebiliyoruz. Kışın bu sayı birkaç aileye kadar düşebiliyor. İstanbul’a yakın olduğu için hem yazlık hem de ikamet için yerleşim yeri olagelmiş. Adalar, özellikle de Büyükada, bugün bile Yahudiler için rağbet edilen bir yazlık mekân.

Yıllar geçtikçe nüfus artar. O güne değin cemaat ileri gelenlerinin evlerinde Cuma akşamları ve Cumartesi günleri toplanarak Büyükada’ya bir Sinagog yaptırmaya karar verirler. O günlerin varlıklı ailesi Freskolar’dan Avraam Fresko (Avraam Aslan Efendi ), cemaate bir arsa bağışlar. Arsa adanın Kumsal tarafında Pancur sokak adıyla anılan yerde olup etrafı tamamen meskûn balıkçı evleri ile doludur. İnşaatına kısa sürede başlanır, yaklaşık bir yıl içinde de bitirilir. Böylece anısını yaşatmak için “Avraam’ın iyiliği” anlamına gelen Hased Le Avraam Sinagogu ardıyla inşa edilir.

Sinagog, 30 Mart 1904 tarihinde hizmete girer; açılış töreni, 1 Nisan 1904 günü gerçekleşir. Sinagogun yapımı için maddi bağışta bulunanlar arasında Meclis-i Cismani Reisi Mücevhercibaşı (Kuyumcubaşı) Jak Bey de (Deleon) vardır. Naim Güleryüz, bu tarihleri ve açılış töreni detaylarını, açılışı izleyen Stamboul gazetesinin arşivinden bulur. Güleryüz’e göre, tören günü Sinagogun dış cephesi Türk bayraklarıyla donatılmış, bandolu bir takım eşlik etmiş ve ibadet mekânı ile ana giriş kapısı çiçek demetleriyle süslenmiştir. İbadethanenin projesini (döneminde Manisa Milletvekili olan Prof. Dr. Avram Galante saptamasına göre) Balat’ta inşaa edilen Or-Ahayim Hastanesi’nin de mimarı olan ve döneminin ünlü mimarı Gabriel Tedeschi çizmiş olup, Mühendis Behor Parali de uygulamıştır.

Balat sahilinde, günümüzde de işlevine devam eden ve Yahudi Hastanesi olarak bilinen, Balat Or-Hayim Hastanesi, ve Yüksekkaldırım Caddesi üzerinde bulunan Eşkenaz Sinagogu da Mimar Gabriel Tedeschi tarafından 1886-1898 tarihinde yapılmıştır.

Sinagog inşaatı 1904 yılında tamamlanarak II. Abdülhamid’in iradesiyle ibadete açılmış olduğu resmi kayıtlara geçmiştir. Bu tören sonrası Yahudi Cemaat üyeleri ellerinde defne yaprakları içeren dallarla iskeleye kadar topluca yürümüşler ve mutluluklarını adalı esnaf ve kışları da ikamet eden adalılarla paylaşmışlardır.

Ancak yıllar sonra zaman içerisinde Ada’da yoğunlaşan topluma yeteri kadar hizmet veremeyince yıkılıp, kapasite ihtiyacına yönelik yeniden inşa edilerek 1924’te kapılarını açar. Her ne kadar sadece yazları hizmet verse de yaz sonuna denk gelen Roş Aşana (Yeni Yıl), Kipur (Büyük Oruç Günü) gibi bayramlarda o denli kalabalık olur ki, önceden Kumsal’daki Plaj Oteli’nde özel günlerde ibadet amaçlı ek salonlar kiralanır, sinagogun yanına bir midraş (küçük ibadet yeri ) inşa edilir, ana bina restore edilip genişletilir. Bunca kalabalık ve şaşalı tarihinden sonra günümüzde Hesed LeAvraam tüm ihtişamıyla ayakta dursa da, artık günümüzde eski yoğunluk kalmamış olup genç ailelerin adaya ilgileri azalmıştır.

Sinagog kargir olarak inşa edilmiş dikdörtgen planlı bir yapıdır. Ana mekânı yaklaşık iki yüz kişi kapasitede olup kadınlar mahfili ile kubbe dört sütun tarafından taşıtılır. Ehal (mihrap) alanına mermerden yapılan iki oval yan merdivenle çıkılır. Mihrap kapıları abanoz ağacından yapılmış ve tepesi dini kaligrafik yazı ile kutsanmış ve vitraylarla süslüdür. Cümle kapısının üzerindeki iki pencere Osmanlı mimarisinde de yaygın olan Hz. Davut’un yıldızı tasvirli yuvarlak bir vitrayla biçimlenmiştir. Cephelerdeki pencereler Oryantalist formlarda yapılmıştır, bu form Sinagog yapısı şeklinden çok Büyükada Art Nouveau stili köşklerini andırır. Ehal’in bulunduğu duvarın üst kısmındaki büyük, yuvarlak pencerenin içinde vitraya işli Süleyman yıldızı dikkat çeker. 2009 yılında Sinagog kompleksi içinde kültür merkezi binası yapılmış olup özellikle yaz aylarında kutlamalar ve organizasyonlarla kültürel etkinliklerin yapılması amaçlanmıştır.

Heybeliada’daki Beth Yaakov Sinagogu’nu da anmak gerek. Daha çok 1940’lı yıllarda, yazlarını Heybeliada’da geçiren Yahudi aileler, ibadethane ihtiyacı duymuş, 1947’de milletvekili seçilen Salamon Adato’nun desteğiyle yasal izinler alınarak bu sinagog inşa edilmiş, 10 Haziran 1956’da açılmıştır.

Adato, Cumhuriyet’in çok partili seçim ortamında, üstelik bir muhalefet partisinden seçilerek meclise giren ilk gayrimüslim milletvekilidir. II. Dünya Savaşı yıllarında, Sarayburnu açıklarında demirleyen, Yahudi soykırımından kaçmış Romanya göçmenlerinin bulunduğu Struma gemisindekiler için, cemaat ileri gelenlerinden aile dostu Simon Brod ile birlikte girişimlerde bulunanlar arasındadır.


Yayınlanma Tarihi: 07 Aralık 2024  /  Son Güncellenme: 07 Aralık 2024


Bu yazı hakkında yazarımıza ve editörlerimize iletmek istedikleriniz mi var?
Aşağıdaki formu kullanarak kendisine ulaşabilirsiniz.
(Bu formdaki bilgiler, yazarımız ve editörlerimizin mail adreslerine iletilecektir.)


Çerezleri Yönetin!

Sitemizde sizlere daha iyi hizmet verebilmek, güvenlik ve sizi tanımak adına çerezler kullanmaktayız, detayları öğrenmek için buraya tıklayabilirsiniz.

Gizlilik Politikanızı ve KVKK Aydınlatma metnini okumak için buraya tıklayınız.

Eğer sitede gezinmeye devam edersiniz politikamızı onaylamış sayılacaksınız.